Nókis qalası haqqında
Nókis qalası áyyemgi Shurcha qalashası ornında qurılǵan. Arxeologlardıń maǵlıwmatlarına kóre, xalıq punktleri eramızǵa shekemgi IV asirde payda bolǵan hám eramizǵa shekemiy IV asirge shekem bar bolǵan.
XIX ásirdiń 60 – jıllarında bul orında Nókis awılı payda boldı Nókistiń áskeriy qorǵan retinde birinshi esletpeleri XII asrga tiyisli, biraq bul dáslepki imaratlar saqlanıp qalmaǵan.
Qamal 1874 jılda Rossiya imperiyasining Sır-Darya wálayatı Amu-Darya bólimi orayı hám Turkistan áskeriy okrugining Amu-Darya bólimi baslıǵınıń rezidentsiyasi házirgi Turtkul (ótken zamanda Petroaleksandrovsk) bolǵanınan keyin qayta tiklengen.
Bul qorǵan uzaq dawam etpedi 1907 jılda ol qayta qurıldı (qaldıqları házirgi kunge shekem saqlanıp qalǵan). 1874 jılda bul jerde gidrometeostansiya qurılǵan, ol Amudarya tómengi aǵımındaǵı birinshi hám birden-bir stansiya bolǵan.
Daslep qorǵan xalqı qaraqalpaqlardan ibarat bolıp, olardıń tiykarınan dıyxanshılıq hám sharwashılıq bolǵan (er adamlar qosımsha túrde ańshılıq penen de shuǵıllanǵan). Az-azdan basqa xalıqlardıń wákilleri qalaǵa kóship ótiwdi basladı.
Qaraqalpaq wálayatı Milliy mártebege iye bolǵanınan hám Amiwdarya rayonı oǵan kirgeninen keyin, Tórtkúl wálayattıń tiykarǵı qalası boldı. Biraq, ol wálayat orayı kriteryalarına tolıq juwap bermedi.
Bunnan tısqarı, qala mudamı tolıq suwlı Amiwdarya tárepinen juwılıp ketiw qáwipi astında edi, sebebi ol dáryaǵa jaqın edi (olardı tek 12 km ajıratıp turardı ).
Húkimet aldında wálayat orayın qawipsizlew jayǵa kóshiriw máselesi payda boldı hám Nókiske áwmet kúldi, dep ataw múmkin – 1930 jıl 2 noyabrde rásmiyler bul qalanı Qaraqalpaqstan paytaxtı etiwge qarar qıldı.
Bir yarım jıl hár qıylı kelisimler hám tayarlıq ilajlarına sarplandı hám 1932 jıl 1 aprelden baslap Nókis xalqı óz qalaların paytaxt dep atawları múmkin edi.
Ózbekstan Respublikası birinshi Prezidentiniń 2003 jıl 11 sentyabrdegi pármanı menen Qaraqalpaqstan paytaxtı Doslıq ordeni menen sıylıqlandı.
Nókis sıylıqlandı:
Mámleketimizdiń ekonomikalıq jáne social rawajlanıwına múnásip úles qosqanlıǵı, quramalı ekologiyalıq sharayatta turmıstıń kóplegen tarawlarında joqarı nátiyjelerge eriskenligi, qala xalqı mámleketimizde jasawshı barlıq millet hám elatlar arasında doslıq hám tatıwlıqtı bekkemlew, milliy qádiriyatlardı puqta saqlaw hám bayıtıw, jas áwladtı watanǵa muhabbat ruwxında tárbiyalaw boyınsha ámelge asırıp atırǵan úlken jumısları ushın watanǵa sadıqlıq hám 70 jıllıǵı qatnası menen.
Geografiya
Nókis Qaraqalpaqstannıń Qubla bóleginde, Amudaryanıń oń qırǵaǵında, Tashkentten 800 km arqa-batısda (jol boylap 1255 km) jaylasqan.
Qalanıń Qubla hám Arqa bólimleri Qızılqum shóli menen oralǵan. Qalanıń Arqa bólegi Amudarya deltasi menen shegaralanǵan. Qala arqalı Qızılketken magistral kanalı (Doslıq ) hám Anasay kanalı (Kattagar) ótedi.
Ekonomika
Nókisde tómendegi sanaat kárxanaları bar: 1947 jılda islengen Nókis vino zavodı (” Nókis vinozavodi” AJ); “Nókis lakritsa” MCHJ; “Nókis Textile” MCHJ; Samsung Electronics;” Qaraqalpaqstan Respublikası azıq-túlik ónimleri” AJ; ” Toshrangmetalzavodi” Qaraqalpaqstan filialı ; Nókis konserva zavodı (jabıq), ” Orient Technology” MCHJ, Artel, JBI, DSK zavodları (jabıq) onıń ornına Nókis sity; Nókis remontlaw -mexanika zavodı MCHJ Nokis-Remmash; MChJ Korakalpok talshıǵı ; sút mini-zavodları MCHJ Panamilk, MCHJ Nókis Dilisha.
Nókis Polimer polimerlar, Nókis Electroapparat elektrotexnika ónimleri, Nókis Shpritszavod zavodları, sonıń menen birge qurılıs materialları islep shıǵarıw kombinatları qurıldı.
Dıqqatqa iye orınlar
I. V. Savitskiy atındaǵı mámleketlik kórkem óner muzeyi. Nókiste I. V. Savitskiy atındaǵı Mámleket kórkem óner muzeyi jaylasqan bolıp, ol Aziya regioniniń eń jaqsı kórkem kompleksi bolıp, orıs avangardining ekinshi eń zárúrli hám kóp sanlı dóretpeleri kompleksine iye. Ingliz gazetasi ” Guardian ” muzeyni” dúnyadaǵı eń gózzal muzeylerden biri ” dep atadi (Amelia Gentleman” Savitsky’s secret Hoard”). The Guardian, January 1, 2001). Nókis muzeyi kolleksiyasi haqqında aytılınıwına qaraganda, ol ” orıs kórkem óneri tariyxına aydınlıq kiritedi” hám “1920 -1930 jıllardaǵı kórkem turmıstıń haqıyqıy suwretin beredi” (prof. Xansen-Leve, J. K. Markade) tárepinen jaratılǵan.
Qaraqalpaqstan Respublikası mámleket kórkem óner muzeyi I. V. Savitskiydiń mádeniy bólegin eramızǵa shekemgi III ásirden házirgi kunge shekem gúzetip baradı. Bul jerde áyyemgi Xorezmdiń materiallıq hám kórkem mádeniyatı, Ózbekstannıń arqa-batısında jasawshı hám áyyemgi tariyx hám ayrıqsha mádeniyatqa iye bolǵan, ótken zamanda kem bolǵan yarım kóshpeli etnik gruppa – qaraqalpaqlardıń xalıq ámeliy kórkem óneri kórsetilgen. Suwretlew kórkem óner bóliminde tekǵana Qaraqalpaqstan milliy kórkem mektebi, bálki XX ásir baslarında Orta Aziyada islegen Ózbekstan súwretshilik mádeniyatı tiykarshılarınıń kóp milletli súwretshiler jámááti dóretpeleri de jıynalǵan.
Qaraqalpaqstan úlketanıw muzeyi
Nókis qalasındaǵı Qaraqalpaqstan úlketanıwlıq muzeyi pútkil Oraylıq Aziyadaǵı eń áyyemgi muzeylerden biri bolıp tabıladı. Muzey shama menen 80 jıllıq tariyxqa iye jáne onıń ekspozitsiyalari haqıyqattan da kem ushraytuǵın hám qızıqarlı.
Búgingi kúnde muzeyde 56 mıńnan aslam eksponatlar bar bolıp, olar arasında haqıyqattan da qımbat bahalı hám kem ushraytuǵın zatlar bar, mısalı, házirde joq bolıp ketken sońǵı Turan jolbarısı. Arxeologik qazılmalar, sonıń menen birge, túrli universitetler hám akademiyalar menen sheriklik sebepli eksponatlar turaqlı túrde toltırılıp atır. Muzeyde jámi 21 zal bar bolıp, olardıń barlıǵı atama boyınsha bólinedi: tábiyat, arxeologiya, etnografıya hám aymaqtıń zamanagóy tariyxı. Balalar arasında ásirese ataqlı bolǵan hám respublikanıń flora hám faunasi haqqında túsinik beretuǵın tábiyat zalları júdá qızıqarlı. Arxeologiya bóliminde áyyemgi qalashalardıń maketleri hám qazılmalarda tabılǵan zatlar bar. Kesteler, toqılǵan ǵalılar, zergerlik buyımları hám muzıka ásbapları menen ónermentler kórgizbesi qızıqarlı. Bul jerde jergilikli xalıqtıń dástúriy turar jayı – qaraqalpaq jurtı da usınılǵan.
Berdax atındaǵı qaraqalpaq mámleket muzeyi
1997 jılda ullı qaraqalpaq shayırı – oyshılı Berdaxtıń 170 jıllıǵı múnásebeti menen onıń atındaǵı muzey shólkemlestiriw haqqında qarar qabıllandı. Muzey ornı 1998 jılda Qaraqalpaq mámleket universiteti janında qurılǵan.
Muzeydiń ulıwma maydanı 1, 26 mıń m2. Bul bir úlken hám altı kishi gúmbezli úsh qabatlı jay. Avtor respublikada belgili arxitektor, Berdax atındaǵı mámleket sıylıqı laureati Orinbay Toreniyazov bolıp tabıladı.
Muzey-bul xalıqtıń mádeniy miyrasları ǵáziynesi, tariyxtıń aynası bolıp, ol jaǵdayda adamlar áyyemgi zamanlardan tap házirgi kunge shekem basıp ótken pútkil tariyxıy jol sáwlelendirilgen. Berdax muzeyi óz kásibin aqlap, qalanı ayrıqsha arxitekturası menen bezetedi.
Shayır miyrasların úyrenip, Berdaxtı qaraqalpaq xalqınıń birinshi tariyxshısı dep ataw múmkin. Onıń “Shejire” (“atatek”) shıǵarması haqıyqattan da pútkil xalıqtıń (tekǵana qaraqalpaqlarǵana emes) ata-teginiń shıǵısı boyınsha shejiresi, bálkim ulıwma turkiy xalıqlar haqqında maǵlıwmatlar bar. Poemada 300 ge jaqın personajlar, tariyxıy shaxslar atları ushraydı, olar xalıq tariyxına úlken úles qosqan. Berdaxta “Amangeldi”, “Ernazar biy” hám basqalar sıyaqlı milliy qaharmanlarǵa arnalǵan qosıqlar bar; bul qaharmanlardıń súwretleri búgingi kúnge shekem xalıq yadında saqlanıp atır.
Qosıqtan tısqarı, Berdax baxsı (muzıka kórkem óneri túri) uqıbına da iye edi. Ol bunıń menen tekǵana qaraqalpaqlar, bálki qońsılas xalıqlar: ózbekler hám turkmenler arasında da ataqlı edi.
Shayırdıń qızıǵıwshılıqları keńligi hám ilimiy miynetleriniń kóp qırlılıǵın esapqa alǵan halda muzeyde qaraqalpaqlar tariyxı, etnografıyası hám mádeniyatın sáwlelendiriwshi ekspozitsiyalar kórsetiledi. Arab, parsı hám turkiy tillerdegi jazba estelikler búgingi kunge shekem saqlanıp qalǵan áyyemgi qoljazbaalar zalı ayrıqsha qızıǵıwshılıq oyatadı. Arxeologiya, kórkem óner hám tariyxtıń arnawlı tematikalıq zalların shólkemlestiriw de názerde tutılǵan.
Keleshekte muzey Qaraqalpaqstanda jazba esteliklerdi qayta tiklew, saqlaw hám úyreniw orayına aylanıwı hám usınıń menen ilimiy hám kognitiv funkciyanı óz moynına alıwı joybarlastırılǵan.
Sonıń menen birge, ekspozitsiyalar Qaraqalpaqstanda tálim hám tárbiya tariyxı, ótken zaman hám házirgi ruwxıy oqıw orınları (medrese hám mektep), birinshi sovet oqıw orınları, Qaraqalpaqstanda joqarı hám orta bilim beriwdiń qáliplesiwi tariyxı haqqında maǵlıwmat beredi.
Nókiste Berdax atındaǵı Qaraqalpaq mámleket muzıka teatri (burınǵı Stanislavskiy atındaǵı ) jaylasqan.
Qalada Berdax, Ullıǵbek, Ajiniyaz hám basqa estelikler bar.
Qala átirapında arxeologik estelikler jaylasqan: Shılpıq zardushtiylik dahma hám áyyemgi Mizdaxkan nekropoli.
Mizdaxkan
Shılpıq
Shılpıq dóngelek formasındaǵı imaratı Nókisten 43 km uzaqlıqta (Xiva, Samarqand, Tashkent) avtomobil trassasında, biyikligi 35-40 metr bolǵan konuslı tóbeliktiń joqarısında jaylasqan.
Rejede ol diametri 65-79 m bolǵan ashıq, azmaz tegislengen sheńber formasına iye, diywalları 15 m biyiklikke jetedi.
Shılpıq II-IV ásirlerde zardushtiylik dahma retinde qurılǵan. IX-XI ásirlerde ol okrugtıń jergilikli xalqı tárepinen signal minarı retinde qollanılǵan.
Tok-qala (Darsan)
Tok-qala (Darsan) qalashası Nókisten 14 km batısda, kishi tábiyiy tóktaw biyikliginde jaylasqan. Ulıwma maydanı 8 gektar. Monument úsh bólekten ibarat – áyyemgi, erte orta ásir hám áwliye.
Eń sońǵı izertlew 1998 jılda Ajiniyaz atındaǵı NMPI úyrendi. Qalasha topografiyası úyrenildi, erte orta ásirler bóleginde 18 m2 maydandaǵı bólme qazıldı. Adamnıń kómiw dástúri ashıldı, humcha tipindegi kishi keramik qálipli ıdıs ishinde suyekler tabıldı. Ol gerbish penen oralǵan, itimal qalanıń áyyemgi diywalınan alıp taslanǵan.
Pán hám tálim, medicina, mádeniyat hám sport
Qalada O’zR pánler Akademiyasınıń Qaraqalpaq bólimi, bir neshe ilimiy-izertlew institutları (sonday-aq tariyx, arxeologiya hám etnografıya institutı, Ózbekstan pedagogika pánleri ilimiy-izertlew institutı filialı ) jaylasqan. Qara -Niyozov (UzNIIPN), Qaraqalpaq mámleketlik universiteti, Ajiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogika institutı, Qaraqalpaqstan medicina institutı, Qaraqalpaqstan awıl xojalıǵı hám agrotexnologiyalar institutı, Al-Xorezmiy atındaǵı Tashkent informaciyalıq texnologiyaları universitetiniń Nókis filialı, Ózbekstan Respublikası sport hám mádeniyat institutınıń Nókis filialı, Nawayı mámleketlik kán-texnologiya universiteti janındaǵı Nókis kánshilik institutı, Ózbekstan mámleket kórkem óner hám mádeniyat institutınıń Nókis filialı, Ózbekstan Mámleket konservatoriyasınıń Nókis filialı, Samarqand mámleket veterinariya medicinası, sharwashılıq hám biotexnologiya universitetiniń Nókis filialı, 51 ulıwma bilim beriw mektep, kolledj, akademikalıq licey, 5 mektep-internat, 52 mektepge shekem tálim shólkemi hám 2 kitapxana, 9 shańaraq poliklinikası bar.
Berdax atındaǵı Qaraqalpaq mámleket muzeyi, Berdax atındaǵı drama teatri, Qaraqalpaq Mámleket quwırshaq teatri, Qaraqalpaq mámleket jas tamashagóylar teatrlarıda bar.
Qalada 200 ge jaqın sport zalları hám sport maydanshaları, sonday-aq qalanıń Turan stadioni, avtodrom, júziw háwizi, eskek esiw mektep hám basqalar bar.
Futbol
Aral jergilikli futbol klubı, onıń úy maydanı Turan stadioni esaplanadı.
Transport
Hawa
Nókis aeroportı úsh kilometrlik ushıw -qonıw jolına iye hám barlıq túrdegi samolyotlardı qabıllaydı. Nókisten, atap aytqanda, Tashkentke úzliksiz reyslar ámelge asırıladı.
Temir jol
Temirjol vokzalı arqalı respublika (Qońırat – Tashkent, Nókis – Beynew, Qońırat – Andijan ) hám xalıq aralıq (Volgograd (Rossiya) – Tashkent, volgograd (Rossiya) – Dushanbe (Tajikistan), Volgograd (Rossiya) – Xojent (Tajikistan), Volgograd (Rossiya ) – Kulyab (Tajikistan )) poyezdleri ótedi. Zamanagóy avtovokzallar (Arqa, Qubla hám Saransha) Ózbekstan qalaları hám Rayonlarına úzliksiz reyslerdi támiyinleydi.
