Nukus shahri haqida
Nukus shahri qadimgi Shurcha shaharchasi o’rnida qurilgan. Arxeologlarning ma’lumotlariga ko’ra, aholi punktlari miloddan avvalgi IV asrda paydo bo’lgan va milodiy IV asrgacha mavjud bo’lgan.
XIX asrning 60-yillarida bu joyda Nukus ovul paydo bo’ldi Nukusning harbiy qal’a sifatida birinchi eslatmalari XII asrga tegishli, ammo bu dastlabki inshootlar saqlanib qolmagan.
Qamal 1874 yilda Rossiya imperiyasining Sir-Darya viloyati Amu-Darya bo’limi markazi va Turkiston harbiy okrugining Amu-Darya bo’limi boshlig’ining rezidentsiyasi hozirgi Turtkul (o’tmishda Petroaleksandrovsk) bo’lganidan so’ng qayta tiklangan.
Ushbu qal’a uzoq davom etmadi 1907 yilda u qayta qurildi (qoldiqlari hozirgi kungacha saqlanib qolgan). 1874 yilda bu yerda gidrometeostansiya qurilgan, u Amudaryo quyi oqimidagi birinchi va yagona bunday stansiya bo’lgan.
Dastlab qal’a aholisi qoraqalpoqlardan iborat bo’lib, ularning asosiy mashg’ulotlari dehqonchilik va chorvachilik bo’lgan (erkaklar qo’shimcha ravishda ovchilik bilan ham shug’ullanishgan). Asta-sekin boshqa xalqlarning vakillari shaharga ko’chib o’tishni boshladilar.
Qoraqalpoq viloyati Milliy maqomga ega bo’lganidan va Amudaryo tumani unga kirganidan so’ng, Turtkul viloyatning asosiy shahri bo’ldi. Biroq, u viloyat markazi mezonlariga to’liq javob bermadi.
Bundan tashqari, shahar har doim to’liq suvli Amudaryo tomonidan yuvilib ketish xavfi ostida edi, chunki u daryoga yaqin edi (ularni atigi 12 km ajratib turardi).
Hukumat oldida viloyat markazini xavfsizroq joyga ko’chirish masalasi paydo bo’ldi va Nukusga omad kulib boqdi, deyish mumkin — 1930 yil 2 noyabrda rasmiylar ushbu shaharni Qoraqalpog’iston poytaxti qilishga qaror qilishdi.
Bir yarim yil turli xil kelishuvlar va tayyorgarlik choralariga sarflandi va 1932 yil 1 apreldan boshlab Nukus aholisi o’z shaharlarini poytaxt deb atashlari mumkin edi.
O’zbekiston Respublikasi birinchi Prezidentining 2003 yil 11 sentabrdagi farmoni bilan Qoraqalpog’iston poytaxti Do’stlik ordeni bilan mukofotlandi.
Nukus mukofotlandi:
Mamlakatimizning iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishiga munosib hissa qo’shganligi, murakkab ekologik sharoitda hayotning ko’plab sohalarida yuqori natijalarga erishganligi, shahar aholisi mamlakatimizda yashovchi barcha millat va elatlar o’rtasida do’stlik va totuvlikni mustahkamlash, milliy qadriyatlarni puxta saqlash va boyitish, yosh avlodni vatanga sevgi ruhida tarbiyalash borasida amalga oshirayotgan katta ishlari uchun Vatanga sadoqat va 70 yilligi munosabati bilan.
Geografiya
Nukus Qoraqalpog’istonning Janubiy qismida, Amudaryoning o’ng qirg’og’ida, Toshkentdan 800 km shimoli-g’arbda (yo’l bo’ylab 1255 km) joylashgan.
Shaharning Janubiy va Sharqiy qismlari Qizilqum cho’li bilan o’ralgan. Shaharning Shimoliy qismi Amudaryo deltasi bilan chegaradosh. Shahar orqali Qizilketken magistral kanali (Do’stlik) va Anasay kanali (Kattagar) o’tadi.
Iqtisodiyot
Nukusda quyidagi sanoat korxonalari mavjud: 1947 yilda tashkil etilgan Nukus vino zavodi («Nukus vinozavodi» AJ); «Nukus lakritsa» MCHJ; «Nukus Textile» MCHJ; Samsung Electronics; «Qoraqalpog’iston Respublikasi oziq-ovqat mahsulotlari» AJ; «Toshrangmetalzavodi» Qoraqalpog’iston filiali; Nukus konserva zavodi (yopiq), «Orient Technology» MCHJ, Artel, JBI, DSK zavodlari (yopiq) uning o’rniga Nukus sity; Nukus ta’mirlash-mexanika zavodi MCHJ Nokis-Remmash; MChJ Korakalpok tolasi; sut mini-zavodlari MCHJ Panamilk, MCHJ Nukus Dilisha.
Nukus Polimer polimerlar, Nukus Electroapparat elektrotexnika mahsulotlari, Nukus Shpritszavod zavodlari, shuningdek qurilish materiallari ishlab chiqarish kombinatlari qurildi.
Diqqatga sazovor joylar
I. V. Savitskiy nomidagi davlat san’at muzeyi. Nukusda I. V. Savitskiy nomidagi Davlat san’at muzeyi joylashgan bo’lib, u Osiyo mintaqasining eng yaxshi badiiy to’plami bo’lib, rus avangardining ikkinchi eng muhim va ko’p sonli asarlari to’plamiga ega. Ingliz gazetasi «Guardian «muzeyni» dunyodagi eng go’zal muzeylardan biri «deb atadi (Amelia Gentleman»Savitsky’s secret Hoard»). The Guardian, January 1, 2001). Nukus muzeyi kolleksiyasi haqida aytilishicha, u «rus san’ati tarixiga oydinlik kiritadi» va «1920-1930 yillardagi badiiy hayotning haqiqiy rasmini beradi» (prof. Xansen-Leve, J. K. Markade) tomonidan yaratilgan.
Qoraqalpog’iston Respublikasi davlat san’at muzeyi I. V. Savitskining madaniy qismini miloddan avvalgi III asrdan hozirgi kungacha kuzatib boradi. Bu yerda qadimgi Xorazmning moddiy va badiiy madaniyati, O’zbekistonning shimoli-g’arbida yashovchi va qadimiy tarix va o’ziga xos madaniyatga ega bo’lgan, o’tmishda kam bo’lgan yarim ko’chmanchi etnik guruh — qoraqalpoqlarning xalq amaliy san’ati namoyish etilgan. Tasviriy san’at bo’limida nafaqat Qoraqalpog’iston milliy badiiy maktabi, balki XX asr boshlarida O’rta Osiyoda ishlagan O’zbekiston rassomlik madaniyati asoschilarining ko’p millatli rassomlar jamoasi asarlari ham jamlangan.
Qoraqalpog’iston o’lkashunoslik muzeyi
Nukus shahridagi Qoraqalpog’iston o’lkashunoslik muzeyi butun Markaziy Osiyodagi eng qadimiy muzeylardan biridir. Muzey taxminan 80 yillik tarixga ega va uning ekspozitsiyalari haqiqatan ham noyob va qiziqarli.
Bugungi kunda muzeyda 56 mingdan ortiq eksponatlar mavjud bo’lib, ular orasida haqiqatan ham qimmatbaho va noyob narsalar mavjud, masalan, hozirda yo’q bo’lib ketgan so’nggi Turan yo’lbarsi. Arxeologik qazishmalar, shuningdek, turli universitetlar va akademiyalar bilan hamkorlik tufayli eksponatlar doimiy ravishda to’ldirilmoqda. Muzeyda jami 21 ta zal mavjud bo’lib, ularning barchasi mavzu bo’yicha bo’linadi: tabiat, arxeologiya, etnografiya va hududning zamonaviy tarixi. Bolalar orasida ayniqsa mashhur bo’lgan va respublikaning flora va faunasi haqida tushuncha beradigan tabiat zallari juda qiziq. Arxeologiya bo’limida qadimiy shaharchalarning maketlari va qazishmalarda topilgan narsalar mavjud. Kashtalar, to’qilgan gilamlar, zargarlik buyumlari va musiqa asboblari bilan hunarmandlar ko’rgazmasi qiziqarli. Bu yerda mahalliy aholining an’anaviy turar joyi — qoraqalpoq yurti ham taqdim etilgan.
Berdax nomidagi qoraqalpoq davlat muzeyi
1997 yilda buyuk qoraqalpoq shoiri-mutafakkiri Berdaxning 170 yilligi munosabati bilan uning nomidagi muzey tashkil etish to’g’risida qaror qabul qilindi. Muzey binosi 1998 yilda Qoraqalpoq davlat universiteti yonida qurilgan.
Muzeyning umumiy maydoni 1,26 ming m2. Bu bitta katta va oltita kichik gumbazli uch qavatli bino. Muallif respublikada taniqli me’mor, Berdax nomidagi davlat mukofoti laureati Orinbay Toreniyazovdir.
Muzey-bu xalqning madaniy merosi xazinasi, tarixning ko’zgusi bo’lib, unda odamlar qadim zamonlardan to hozirgi kungacha bosib o’tgan butun tarixiy yo’l aks ettirilgan. Berdax muzeyi o’z kasbini oqlab, shaharni o’ziga xos me’morchiligi bilan bezatadi.
Shoir ijodini o’rganib, Berdaxni qoraqalpoq xalqining birinchi tarixchisi deb atash mumkin. Uning «Shejire» («nasl-nasab») asari haqiqatan ham butun xalqning (nafaqat qoraqalpoqlar) nasabnomasidir, chunki unda umuman turkiy xalqlar haqida ma’lumotlar mavjud. Poemada 300 ga yaqin personajlar, tarixiy shaxslar nomlari uchraydi, ular xalq tarixiga katta hissa qo’shgan. Berdaxda «Amangeldi», «Ernazar biy» va boshqalar kabi milliy qahramonlarga bag’ishlangan she’rlar mavjud; bu qahramonlarning tasvirlari bugungi kungacha xalq xotirasida saqlanmoqda.
She’riy sovg’adan tashqari, Berdax baxsi (musiqa san’ati turi) iste’dodiga ham ega edi. U bu bilan nafaqat qoraqalpoqlar, balki qo’shni xalqlar: o’zbeklar, turkmanlar orasida ham mashhur edi.
Shoirning qiziqishlari kengligi va ijodining ko’p qirraliligini hisobga olgan holda muzeyda qoraqalpoqlar tarixi, etnografiyasi va madaniyatini aks ettiruvchi ekspozitsiyalar namoyish etiladi. Arab, fors va turkiy tillardagi yozma yodgorliklar bugungi kungacha saqlanib qolgan qadimiy qo’lyozmalar zali alohida qiziqish uyg’otmoqda. Arxeologiya, san’at va tarixning maxsus tematik zallarini tashkil etish ham ko’zda tutilgan.
Kelajakda muzey Qoraqalpog’istonda yozma yodgorliklarni tiklash, saqlash va o’rganish markaziga aylanishi va shu bilan ilmiy va kognitiv funktsiyani o’z zimmasiga olishi rejalashtirilgan.
Shuningdek, ekspozitsiyalar Qoraqalpog’istonda ta’lim va tarbiya tarixi, o’tmish va hozirgi ma’naviy o’quv yurtlari (madrasa va maktab), birinchi sovet o’quv yurtlari, Qoraqalpog’istonda oliy va o’rta ta’limning shakllanishi tarixi haqida ma’lumot beradi.
Nukusda Berdax nomidagi Qoraqalpoq davlat musiqa teatri (sobiq Stanislavskiy nomidagi) joylashgan.
Shaharda Berdax, Ulug’bek, Ajiniyoz va boshqa yodgorliklar mavjud.
Shahar atrofida arxeologik yodgorliklar joylashgan: Shylpik zardushtiylik dahma va qadimgi Mizdaxkan nekropoli.
Миздахкан
Shilpik
Shilpik halqa shaklidagi inshooti Nukusdan 43 km uzoqlikda (Xiva, Samarqand, Toshkent) avtomobil trassasida, balandligi 35-40 metr bo’lgan konussimon tepalikning tepasida joylashgan.
Rejada u diametri 65-79 m bo’lgan ochiq, biroz tekislangan doira shakliga ega, devorlari 15 m balandlikka etadi.
Shylpik II—IV asrlarda zardushtiylik dahma sifatida qurilgan. IX-XI asrlarda u okrugning mahalliy aholisi tomonidan signal minorasi sifatida ishlatilgan.
Tok-kala (Darsan)
Tok-kala (Darsan) shaharchasi Nukusdan 14 km g’arbda, kichik tabiiy toktau tepaligida joylashgan. Umumiy maydoni 8 gektar.Monument uch qismdan iborat — antik, erta o’rta asr va qabriston.
Eng so’nggi tadqiqot 1998 yilda Ajiniyoz nomidagi NDPI órgandi. Shaharcha topografiyasi o’rganildi, erta o’rta asrlar qismida 18 m2 maydondagi xona qazildi. Odamning dafn marosimi ochildi, humcha tipidagi kichik keramik qolipli idish ichida suyaklar topildi. U g’isht bilan qoplangan, ehtimol shaharning qadimiy devoridan olib tashlangan.
Fan va ta’lim, tibbiyot, madaniyat va sport
Shaharda O’zR fanlar Akademiyasining Qoraqalpoq bo’limi, bir nechta ilmiy-tadqiqot institutlari (shu jumladan tarix, arxeologiya va etnografiya instituti, O’zbekiston pedagogika fanlari ilmiy-tadqiqot instituti filiali) joylashgan. Qora-Niyozov (UzNIIPN), Qoraqalpog’iston davlat universiteti, Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti, Qoraqalpog’iston tibbiyot instituti, Qoraqalpog’iston qishloq xo’jaligi va agrotexnologiyalar instituti, Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari universitetining Nukus filiali, O’zbekiston Respublikasi sport va madaniyat institutining Nukus filiali, Navoiy davlat kon-texnologiya universiteti huzuridagi Nukus konchilik instituti, O’zbekiston davlat san’at va madaniyat institutining Nukus filiali, O’zbekiston Davlat konservatoriyasining Nukus filiali, Samarqand davlat veterinariya tibbiyoti, chorvachilik va biotexnologiya universitetining Nukus filiali, 51 ta umumta’lim maktabi, kollej, akademik litsey, 5 ta maktab-internat, 52 ta maktabgacha ta’lim muassasasi va 2 ta kutubxona. 9 ta oilaviy poliklinika mavjud.
Berdax nomidagi Qoraqalpoq davlat muzeyi, Berdax nomidagi drama teatri, Qoraqalpoq Davlat qo’g’irchoq teatri, Qoraqalpoq davlat yosh tomoshabinlar teatri mavjud.
Shaharda 200 ga yaqin sport zallari va sport maydonchalari, shu jumladan shaharning Turan stadioni, avtodrom, suzish havzasi, eshkak eshish maktabi va boshqalar mavjud.
Futbol
Aral mahalliy futbol klubi, uning uy maydoni Turan stadioni hisoblanadi.
Transport
Havo
Nukus aeroporti uch kilometrlik uchish-qo’nish yo’lagiga ega va barcha turdagi samolyotlarni qabul qilishga qodir. Nukusdan, xususan, Toshkentga muntazam reyslar amalga oshiriladi.
Temir yo’l
Temir yo’l vokzali orqali respublika (Qo’ng’rad — Toshkent, Nukus — Beyneu, Qo’ng’rad — Andijon) va xalqaro (Volgograd (Rossiya) — Toshkent, Volgograd (Rossiya) — Dushanbe (Tojikiston), Volgograd (Rossiya) — Xujand (Tojikiston), Volgograd (Rossiya) — Kulyab (Tajikistan)) poyezdlari o’tadi. Zamonaviy avtovokzallar (Shimoliy, Janubiy va Saransha) O’zbekiston shaharlari va tumanlariga muntazam reyslarni ta’minlaydi.
